Dân ca quan họ Bắc Ninh được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào năm 2009. Bên cạnh việc bảo tồn, nghệ sĩ quan họ Nguyễn Thị Thanh đề xuất cách phát huy bằng cách viết lời mới dựa trên những làn điệu truyền thống nhằm lan tỏa quan họ đến đông đảo người nghe.
Xuất hiện trong chương trình Kính Đa Chiều mới đây, nghệ sĩ quan họ Nguyễn Thị Thanh có những chia sẻ về đặc trưng nổi bật của dân ca quan họ Bắc Ninh – một trong những di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Theo nghệ sĩ Nguyễn Thị Thanh, dân ca quan họ là một hình thức hát giao duyên giữa liền anh, liền chị nên phong cách trình diễn cũng rất nhẹ nhàng và tình tứ. Ngay cả các động tác minh hoạ vô cùng nhẹ nhàng, tình cảm và tinh tế. Chẳng hạn khi liền anh, liền chị muốn giao duyên với bạn diễn thì phải đưa mắt chậm rãi nhìn sang rồi mới quay mặt để giao tiếp bằng mắt một cách nền nã, lịch thiệp. Ngoài ra, nghệ sĩ hát dân ca quan họ phải đứng hình chữ V để có thể giao lưu với khán giả lẫn bạn diễn.
Trang phục quan họ gồm trang phục nam và trang phục nữ. Trang phục truyền thống của nam là áo dài, khăn xếp. Trang phục của nữ có hai loại, gồm áo năm thân và áo tứ thân. Áo năm thân có hai lớp áo kép, lớp trong áo đỏ, lớp ngoài là áo the đen. Áo năm thân cài khuy và có một vạt áo xanh phía trước, đặc trưng của trang phục quan họ. Riêng áo tứ thân quan họ giống như trang phục hát chèo, bên trong là áo cánh trắng, bên ngoài là áo màu, hai vạt trước được thắt lại.
Khi biểu diễn quan họ lời mới, nghệ sĩ có thể mặc áo tứ nhưng khi hát quan họ lời cổ, nghệ sĩ phải mặc trang phục truyền thống áo năm thân, đội khăn mỏ quạ. Tương tự dân ca Nam Bộ, dân ca quan họ Bắc Ninh trước khi viết lời mới thì nghệ sĩ phải hiểu rõ lời cổ. Sau đó mới có thể sáng tạo, viết lời mới phù hợp với chủ đề các chương trình âm nhạc nghệ thuật như mừng Đảng, mừng Xuân, ngày giải phóng miền Nam 30/4, ngày Thương binh – Liệt sĩ 27/7, ngày thành lập Quân đội Nhân dân Việt Nam 22/12,…
Cũng theo nghệ sĩ Nguyễn Thị Thanh, hát quan họ là hát đối đáp, trong đó có đối lời và đối giọng. Chẳng hạn khi liền anh hát bài Ngồi tựa mạn thuyền thì liền chị đáp lại làn điệu Ngồi tựa song đào, hay đối với bài Đôi bên bác mẹ cùng già là bài Đôi bên bác mẹ tương tề. Chính vì sự đối đáp ấy mà các nghệ sĩ quan họ ngày trước rất thông thái, có khả năng ứng khẩu tài tình và để lại một kho tàng quan họ phong phú.
Clip Nghệ sĩ Nguyễn Thị Thanh tiết lộ điểm đặc trưng của dân ca quan họ Bắc Ninh:
Trước dòng chảy của cuộc sống hiện đại, dân ca quan họ Bắc Ninh cũng không nằm ngoài vòng xoáy thay đổi. Vì thế, quan họ cổ luôn được bảo tồn từ bao đời nay. Tuy nhiên để quan họ phát triển thì sự thích ứng là điều không thể thiếu. Vì ca từ quan họ cổ có thể trở nên xa lạ, khó hiểu đối với khán giả miền Nam hay quốc tế nên các nhạc sĩ viết lại lời mới, giúp quan họ dễ tiếp cận với đông đảo khán giả, đặc biệt là giới trẻ. Nhờ đó, dân ca quan họ Bắc Ninh không chỉ giữ được hồn cốt truyền thống mà còn được khoác lên một “tấm áo mới”, lan tỏa tình yêu nghệ thuật dân tộc đến với công chúng.
Kính Đa Chiều chủ đề tiếp theo Nghề sưu tập tem với sự tham gia của host Lê Hoàng và Thạc sĩ Nguyễn Hiếu Tín sẽ được phát sóng vào lúc 20h ngày 13/5/2025 trên kênh VTV9. Chương trình do VTV9 phối hợp cùng Jet Studio thực hiện.
Lê Anh (theo TTV)
